Phần mềm tự do nguồn mở (free and open-source software, viết tắt là FOSS) là thuật ngữ gần đây được khuyến khích sử dụng thay thế cho thuật ngữ “phần mềm nguồn mở” và đặc biệt là thuật ngữ “mã nguồn mở” bởi vì sự bó hẹp và dễ bị lợi dụng để đánh lừa người nghe (có mã nguồn nghĩa là “phần mềm nguồn mở”).

Mặc dù đối với đa số người dùng, nói “mã nguồn mở”, “phần mềm nguồn mở” hay “phần mềm tự do nguồn mở” là tương đương nhau nhưng thực tế chúng là những khái niệm khác nhau. Phần mềm tự do nguồn mở là một thuật ngữ bao gồm cả phần mềm tự do (free software) và phần mềm nguồn mở (open source software, viết tắt là OSS). Phần mềm tự do nguồn mở cung cấp cho người sử dụng 4 quyền: quyền sử dụng (use), sao chép (copy), nghiên cứu (study), sửa đổi (change) và cải tiến phần mềm thông qua kho mã nguồn được cung cấp của phần mềm.

Lợi ích của việc ứng dụng, nghiên cứu và phát triển phần mềm tự do nguồn mở là điều không phải bàn cãi. Mặc dù vậy, sau khi rất nhiều văn bản quy phạm pháp luật ra đời, dưới sự nỗ lực của các cơ quan quản lý nhà nước cũng như các doanh nghiệp và cộng đồng sử dụng phần mềm tự do nguồn mở, cho đến nay, việc ứng dụng và phát triển phần mềm tự do nguồn mở tại Việt Nam vẫn loay hoay ở điểm xuất phát và dường như chưa tìm thấy một hướng đi phù hợp. Dẫu rằng đây đó đã xuất hiện một vài mô hình thành công nhưng với phần mềm tự do nguồn mở, bấy nhiêu là chưa đủ để tạo động lực thúc đẩy quá trình ứng dụng và phát triển diễn ra mạnh mẽ.

Động lực nào thúc đẩy sự phát triển của phần mềm tự do nguồn mở?

Phần mềm tự do nguồn mở vốn là phong trào được sinh ra từ hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ của các viện, trường đại học, trung tâm nghiên cứu, với bản chất là phi lợi nhuận và mục đích khoa học được đặt lên hàng đầu. Vì thế phần mềm tự do nguồn mở tồn tại và phát triển một cách mạnh mẽ và nhanh chóng lan sang khối người dùng thông thường (sử dụng như một sản phẩm miễn phí) và khối doanh nghiệp (sử dụng như một công cụ phát triển doanh nghiệp hoặc công cụ kinh doanh). Như vậy, có thể coi khối giáo dục nói chung, các trường đại học và viện nghiên cứu nói riêng phải là cái nôi của phần mềm tự do nguồn mở. Thế nhưng, thực tế ở Việt Nam, xuất phát điểm của phần mềm  nguồn mở không phải từ khối giáo dục. Không những thế, nguồn nhân lực – nơi tập trung hầu hết trí tuệ và chất xám của chúng ta đang được đào tạo bằng giáo trình giới thiệu những công nghệ và phần mềm độc quyền. Lực lượng trí thức không được đào tạo sử dụng phần mềm nguồn mở nên chỉ biết đến phần mềm độc quyền. Doanh nghiệp khi tuyển dụng nhân sự cũng không còn lựa chọn nào khác ngoài việc “có thế nào sử dụng thế ấy” và tiếp tục “theo lao” là vi phạm bản quyền từ những phần mềm nhỏ nhất…

Sự hiểu biết về phần mềm tự do nguồn mở và về tài liệu tự do sẽ dẫn theo nhiều lợi ích giúp thúc đẩy ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin theo hướng tích cực hơn.

Lối đi nào cho doanh nghiệp ứng dụng và phát triển phần mềm nguồn mở?

Các doanh nghiệp phát triển phần mềm nguồn mở có thể chia thành 2 nhóm:

– Nhóm thứ nhất: Nhóm ứng dụng phần mềm nguồn mở tham gia vào việc phát triển phần mềm hoặc cung cấp dịch vụ triển khai trên nền những phần mềm nguồn mở có sẵn. Các doanh nghiệp này hiện nay tương đối nhiều (họ có thể thừa nhận hoặc không thừa nhận việc này).

– Nhóm thứ hai trực tiếp lãnh đạo sự phát triển của phần mềm nguồn mở. Các doanh nghiệp này ở Việt Nam tương đối hiếm vì hiện nay ngoài phần mềm NukeViet có thời gian tồn tại tương đối lâu còn hầu hết các phần mềm nguồn mở khác đều đã ngưng phát triển, đồng nghĩa với việc doanh nghiệp hậu thuẫn cho phần mềm cũng đã đóng cửa hoặc chuyển hướng hoạt động.

Để phát triển phần mềm tự do nguồn mở, đa số phần mềm nguồn mở ở nước ngoài đi theo mô hình xây dựng quỹ hỗ trợ phát triển cho phần mềm. Các quỹ này được xây dựng dựa vào đóng góp tình nguyện của cộng đồng (bao gồm doanh nghiệp, người sử dụng và các nhà hảo tâm). Điển hình cho mô hình này là Quỹ phần mềm tự do (Free Software Foundation -FSF) sử dụng để hỗ trợ phát triển phần mềm tự do trong Dự án GNU hoặc Open Source Matters, Inc (tổ chức phi lợi nhuận hỗ trợ cho dự án Joomla!)… Một mô hình khác cũng phổ biến không kém, đó là sử dụng doanh nghiệp tài trợ cho dự án phát triển phần mềm. Doanh nghiệp này bảo đảm cho sự phát triển của phần mềm cũng như tham gia trong việc dẫn dắt dự án phần mềm (trong đó có việc tham gia của các doanh nghiệp khác). Điển hình cho mô hình này là Red Hat, Inc. Đây là công ty hỗ trợ phần mềm Red Hat Enterprise Linux, doanh nghiệp 100% PMNM đầu tiên trên thế giới đạt doanh thu trên 1 tỷ USD/năm hoặc Công ty TNHH Canonical -doanh nghiệp hỗ trợ phần mềm Ubuntu…

Ở Việt Nam hoàn toàn không thể áp dụng mô hình hoạt động dành cho quỹ vì quy mô dự án trong phạm vi quốc gia thường không huy động được quyên góp tài chính đủ lớn từ người sử dụng để duy trì sự phát triển của phần mềm. Mặt khác, thủ tục pháp lý cho việc thành lập một quỹ đứng tên một tổ chức phi lợi nhuận chưa thực sự dễ dàng.  Việc phát triển như thế nào lại phụ thuộc vào chiến lược và tầm nhìn dài hạn của từng doanh nghiệp, ảnh hưởng đến sự tồn tại của doanh nghiệp và thậm chí là chính sự tồn vong của bản thân phần mềm nguồn mở đã lựa chọn doanh nghiệp để hậu thuẫn (rất nhiều phần mềm nguồn mở ở Việt Nam không đạt được điều này và đã dừng phát triển).

Giải pháp cho việc ứng dụng và phát triển phần mềm nguồn mở trong các cơ quan nhà nước?

Sau rất nhiều các hội thảo về triển khai ứng dụng phần mềm nguồn mở trong các cơ quan nhà nước thì một nhận xét chung là phần mềm nguồn mở dường như vẫn dẫm chân tại chỗ với nhiều lý do: thiếu kinh phí, thiếu nguồn lực, thói quen sử dụng phần mềm…

Tuy nhiên, thời gian gần đây, các cơ quan quản lý nhà nước không chỉ quyết tâm ứng dụng mà còn có những động thái bước đầu ủng hộ cho việc phát triển phần mềm nguồn mở.

Do đặc thù triển khai nặng về thủ tục hành chính nên việc ứng dụng phần mềm nguồn mở cho các cơ quan nhà nước cần có cơ chế riêng để có thể đáp ứng được điều này. Một loạt những giải pháp sau đây cần phải áp dụng để các dự án đạt được hiệu quả:

– Giám sát chặt chẽ và triệt để trong việc triển khai các quy định về chuẩn mở, định dạng mở đã ban hành.

– Khuyến khích đẩy mạnh ứng dụng phần mềm nguồn mở và ưu tiên các giải pháp phần mềm nguồn mở tương đương.

– Ban hành chính sách về mua sắm/sử dụng dịch vụ và định mức/chi phí dịch vụ cho phần mềm nói chung (vì mô hình kinh doanh phần mềm tự do nguồn mở chủ yếu dựa vào dịch vụ).

– Công khai các thông tin về các dự án/gói thầu do các đơn vị đặt hàng sử dụng phần mềm tự do nguồn mở để tăng tính cạnh tranh và cũng là đảm bảo dự án được triển khai dựa trên phần mềm tự do nguồn mở.

– Tìm đơn vị tư vấn độc lập cho việc giám sát các gói thầu phần mềm nguồn mở để đảm bảo phần mềm đó được phát triển tuân thủ theo đúng quy trình phát triển phần mềm nguồn mở.

Nguồn : Sưu tầm